یوزپلنگ آسیایی، یکی از نادرترین و سریع‌ترین گربه‌سانان جهان، امروز در ایران آخرین پناه خود را یافته است؛ جمعیتی کوچک اما بی‌نهایت ارزشمند که در پهنه‌های خشک و بکر این سرزمین برای بقا می‌جنگند. سال‌هاست که یوزپلنگ آسیایی در بیشتر زیستگاه‌های تاریخی خود ناپدید شده و تنها نشانه‌هایی کمرنگ از حضورش در بخش‌هایی از مرکز و شمال ایران باقی مانده است.

در دل این شرایط بحرانی، مرتضی پورمیرزایی، کارشناس سخت‌کوش انجمن یوزپلنگ ایرانی، یکی از افرادی است که با شور و تعهد مثال‌زدنی برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی تلاش می‌کند. او در میان کمبود بودجه، فشارهای محیطی، تخریب زیستگاه و تهدیدات انسانی، همچنان به آینده امیدوار است. پورمیرزایی با اشاره به یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌ها می‌گوید:

«در پارک ملی توران هیچ فعالیت انسانی وجود ندارد و همین موضوع باعث شده یوزها اکنون احساس امنیت بیشتری کنند.»

این امید زمانی رنگ واقعیت گرفت که او ماه گذشته، صحنه‌ای بی‌نظیر و الهام‌بخش را مشاهده کرد:
یک مادر یوزپلنگ آسیایی در کنار چهار توله‌اش—تصویری که مانند معجزه‌ای کوچک، نشان داد این گونه ارزشمند هنوز توان تداوم نسل را دارد.

این مشاهده کم‌نظیر، نه‌تنها نفس‌ها را در سینه حبس کرد، بلکه پیام مهمی داشت:
اگر به طبیعت فرصت دهیم، یوزپلنگ آسیایی هنوز می‌تواند برخیزد.

یوزپلنگ آسیایی امروز بیش از هر زمان دیگری به حمایت علمی، اجتماعی و حفاظتی نیاز دارد. بقای این گونه تنها به معنای حفظ یک گربه‌سان نیست؛ بلکه حفاظت از بخشی از هویت طبیعی ایران است.

پناهگاهی برای یوزپلنگ آسیایی

یوزپلنگ آسیایی (Acinonyx jubatus venaticus) امروز تنها با ۳۰ تا ۴۰ فرد در طبیعت ایران زنده مانده است؛ جمعیتی کوچک، شکننده و ایستاده بر لبه‌ی خاموشی. این گونهٔ بی‌نهایت ارزشمند که در فهرست به‌شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد، اکنون فقط در ایران — و عمدتاً در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران — به حیات خود ادامه می‌دهد و برای بقا می‌جنگد.

مرتضی پورمیرزایی، کارشناس انجمن یوزپلنگ ایرانی، با اندوهی که پشت صدایش پنهان نمی‌شود، می‌گوید:
«یوزپلنگ‌ها برای بقا بسیار سخت می‌جنگند؛ آن‌ها بیش از ۹۵٪ از زیستگاه طبیعی‌شان را از دست داده‌اند.»

این جمله نه یک آمار ساده، بلکه توصیف فشاری است که دهه‌ها فعالیت انسانی بر پیکر این گونه آسیب‌پذیر وارد کرده است.

تهدیدی که روزی هر لحظه نزدیک‌تر می‌شد

تا تنها چند سال پیش، حضور دامداران در پارک ملی توران — قلب تپنده‌ی زیستگاه یوز — یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات برای این گونه بود.
در گستره‌ای بیش از ۱۱۰ هزار هکتار، دام‌ها اندک پوشش گیاهی بیابان را می‌بلعیدند و سگ‌های گله گاهی جان یوزهای جوان را می‌گرفتند.

هر روز حضور انسان در این زیستگاه یعنی یک گام دیگر یوزپلنگ آسیایی به سوی انقراض.

جرقه‌ای از امید؛ وقتی زمین دوباره به یوزها برگردانده شد

اما در میانه‌ی این تاریکی، امید زاده شد.
برای نجات زیستگاه، صندوق خرید زمین IUCN NL با همکاری انجمن یوزپلنگ ایرانی و اداره محیط‌زیست سمنان پروژه‌ای حیاتی را آغاز کرد. هدف، خرید زمین‌های چرایی بود؛ زمین‌هایی که سال‌ها زیستگاه را تحت فشار قرار داده و مسیر حرکت یوزها را مسدود کرده بودند.

این برنامه موفق شد بخش‌های مهمی از زیستگاه را از چرای دام آزاد کند و نتیجه آن، ایجاد یک کریدور ایمن و طبیعی میان پارک ملی توران و دیگر مناطق حساس ذخیره‌گاه بود.

این دستاورد، تنها یک حفظ زمین نبود؛
بلکه بازگشت امنیت، آرامش و فرصت زادآوری برای یوزپلنگ آسیایی بود— گامی بلند در مسیر بازسازی جمعیتی که اکنون با هر توله، چراغ امیدی تازه روشن می‌کند.

منابع آبی و محیط‌بانان محلی به عنوان کلیدهای بقای این گونه

حفاظت از یوزپلنگ آسیایی (Acinonyx jubatus venaticus) نیازمند رویکردی جامع و چندجانبه است که در آن حذف فعالیت‌های انسانی از زیستگاه این گونه، گام نخست برای تأمین امنیت و بقای آن به‌شمار می‌رود. یوزپلنگ آسیایی یکی از گونه‌های در معرض خطر انقراض است که تنها در ایران و عمدتاً در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران باقی‌مانده است.

مرتضی پورمیرزایی، کارشناس محیط‌زیست و یکی از متخصصان برجسته در زمینه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، در این‌باره می‌گوید:
«اگر در این منطقه هیچ انسانی نباشد، یوزپلنگ‌ها به مرور زمان احساس امنیت بیشتری خواهند کرد.»
این جمله به وضوح اهمیت حذف فعالیت‌های انسانی از زیستگاه‌های یوزها را نشان می‌دهد. اما این تنها آغاز کار است.

اقدامات حفاظتی مؤثر برای یوزپلنگ آسیایی

برای بازگشت یوزپلنگ‌ها به شرایط طبیعی و توانمندسازی آن‌ها، اقدامات بیشتری لازم است.
مرتضی پورمیرزایی ادامه می‌دهد:
«حذف فعالیت‌های انسانی گام اول بود، اما ما همچنان در حال ایجاد منابع آبی، افزایش پوشش گیاهی و بهبود مدیریت پارک‌ها هستیم.»
در همین راستا، انجمن یوزپلنگ ایرانی همکاری نزدیکی با مدیریت پارک ملی توران دارد و به‌طور فعال در حال برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای محیط‌بانان است. این کارگاه‌ها به محیط‌بانان کمک می‌کنند تا یوزپلنگ‌ها را بهتر درک کرده و اقدامات مؤثری در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی انجام دهند.

کارگاه‌های آموزشی برای محیط‌بانان؛ آموزش کلید حفاظت از یوزها

محیط‌بانان در پارک ملی توران افتخار می‌کنند که در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و نگهداری از آخرین پناهگاه‌های طبیعی آن‌ها در ایران نقش ایفا می‌کنند. این رویکرد آموزشی و حفاظتی باعث شده تا محیط‌بانان به‌طور مؤثرتر بتوانند از یوزها در زیستگاه‌های طبیعی آن‌ها محافظت کنند.

دستاوردهای امیدوارکننده در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی

این رویکرد جامع و هم‌زمان با تلاش‌های مستمر، مؤثر واقع شده است. مرتضی پورمیرزایی با اشتیاق می‌گوید:
«مادر یوز، که پیش از این دو بار زایمان کرده بود، اکنون برای سومین بار توله‌زایی کرده است. این اولین بار در تاریخ حفاظت از یوزپلنگ آسیایی است که یک یوزپلنگ سه بار زایمان می‌کند.»
این دستاورد نشان‌دهنده موفقیت‌های برنامه‌های حفاظتی و بهبود شرایط بقا در یوزپلنگ آسیایی است. این تغییرات، آغاز یک فصل جدید از امید برای یوزها است.

او همچنین اشاره می‌کند که:
«این مادر هنوز هفت ساله است و می‌تواند در سال‌های آینده توله‌های بیشتری به دنیا بیاورد. جالب‌تر اینکه او توله‌ها را زودتر از همیشه از فضای امن خود بیرون برد، که این در مراحل ابتدایی زندگی یوزها بی‌سابقه است.»

پیش‌بینی‌های امیدبخش برای یوزپلنگ آسیایی در ایران

حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و تلاش‌های مستمر در پارک ملی توران و سایر زیستگاه‌های باقی‌مانده، نشان‌دهنده پیشرفت در برنامه‌های حفاظتی است.
یوزپلنگ آسیایی به حمایت فوری و پیوسته نیاز دارد تا نسل‌های آینده بتوانند در دل کویرهای ایران زندگی کنند. اگر این همکاری‌ها و اقدامات حفاظتی مؤثر ادامه یابد، امکان بازگشت یوزپلنگ‌ها به زیستگاه‌های طبیعی خود و تقویت جمعیت آن‌ها وجود دارد.

جمع‌بندی

در مجموع، حفاظت از یوزپلنگ آسیایی نه تنها به معنای حفاظت از یک گونه منحصر به فرد است، بلکه به حفظ تنوع زیستی ایران و اکوسیستم‌های طبیعی نیز کمک می‌کند. برای موفقیت در این مسیر، باید به حذف فعالیت‌های انسانی، افزایش منابع آبی، بهبود پوشش گیاهی و تقویت همکاری‌های میان‌بخشی توجه بیشتری داشته باشیم. این تنها با تلاش‌های مستمر و حمایت‌های مشترک از سوی محیط‌بانان، انجمن‌های محیط‌زیستی، و نهادهای دولتی ممکن خواهد بود.

تغییرات اقلیمی و همکاری‌های محلی؛ چالش‌ها و راهکارهای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی

حذف فعالیت‌های انسانی از پارک ملی توران به این معنا نیست که انجمن یوزپلنگ ایرانی از مردم منطقه فاصله گرفته است. در واقع، این اقدام بخشی از همکاری مستمر با جامعه محلی است. مرتضی پورمیرزایی، کارشناس محیط‌زیست و مسئول پروژه‌های حفاظتی یوزپلنگ آسیایی در این خصوص می‌گوید:
«بیشتر محیط‌بانان محلی هستند و دام‌ها به چراگاه‌های حاشیه پارک منتقل شده‌اند؛ چرا که بیشتر جوامع در مناطق مرزی زندگی می‌کنند.»
این همکاری و تعامل نزدیک با جامعه محلی نشان‌دهنده اهمیت حفاظت مشترک از یوزپلنگ آسیایی و دیگر گونه‌ها در این منطقه است.

پارک ملی توران؛ اکوسیستم بیابانی در برابر چالش‌های جدید

پارک ملی توران، با اکوسیستم بیابانی گسترده‌اش، برای مدت‌ها محل زیست سازگاری برای حیوانات و مردم منطقه بوده است. اما خشکسالی به‌عنوان یک تهدید طبیعی شناخته شده، مردم و حیوانات منطقه به مقابله با آن عادت کرده‌اند. با این حال، تغییرات اقلیمی وضعیت را پیچیده‌تر کرده است. اکنون، خشک‌تر شدن محیط و تغییرات دما باعث شده است که مبارزه برای منابع آبی و پوشش گیاهی سخت‌تر از همیشه باشد.

تغییرات اقلیمی به‌طور مستقیم بر یوزپلنگ آسیایی تأثیر می‌گذارد، چرا که این گونه به منابع آبی و طعمه‌های طبیعی خود وابسته است. خشک شدن زیستگاه‌ها و کاهش منابع طبیعی تهدید بزرگی برای بقای این گونه محسوب می‌شود.

شترهای خانگی؛ تهدید جدید برای منابع آبی و پوشش گیاهی

یکی از تهدیدات جدید که وضعیت را پیچیده‌تر کرده است، شترهای خانگی هستند. پورمیرزایی در این‌باره می‌گوید:
«شترهای خانگی آزادانه در پارک ملی به جستجوی گیاهان و منابع آبی می‌پردازند تا زمانی که صاحبانشان به آن‌ها نیاز داشته باشند. این شترها مقادیر زیادی آب می‌نوشند و کمتر برای یوزپلنگ‌ها و شکارهایشان، مانند آهو، باقی می‌گذارند.»

این مبارزه برای منابع طبیعی و فشارهای محیطی جدید، چالش‌های زیادی برای بقای یوزپلنگ آسیایی ایجاد کرده است. کمبود منابع آبی و افزایش رقابت برای منابع طبیعی می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر جمعیت یوزپلنگ‌ها و دیگر گونه‌ها بگذارد.

چالش‌ها و امیدهای آینده برای یوزپلنگ آسیایی

با وجود تمام این چالش‌های محیطی و تغییرات اقلیمی، همچنان می‌توان به بقای یوزپلنگ آسیایی در ایران امیدوار بود. ادامه تلاش‌ها و همکاری‌های محلی می‌تواند به حفظ زیستگاه‌های این گونه و بازگشت آن به شرایط طبیعی کمک کند. در صورتی که برنامه‌های حفاظتی و همکاری‌های میان‌سازمانی ادامه یابد، یوزپلنگ آسیایی می‌تواند در آینده‌ای نزدیک با افزایش جمعیت و بازیابی اکوسیستم مواجه شود.

نتیجه‌گیری

با توجه به تغییرات اقلیمی و فشارهای جدید، حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به یک چالش پیچیده تبدیل شده است. اما همکاری‌های محلی، مدیریت منابع آبی و ایجاد کریدورهای طبیعی می‌تواند راه‌حلی برای رفع این تهدیدات باشد. برای حفظ یوزپلنگ آسیایی در زیستگاه‌های طبیعی‌اش، نیاز به همکاری مشترک میان سازمان‌ها، محیط‌بانان و جوامع محلی احساس می‌شود.

تله‌های دوربین؛ ابزاری حیاتی برای پایش یوزپلنگ آسیایی

حضور شترها در پارک ملی توران پیامدهای غیرمنتظره‌ای برای روند پایش یوزپلنگ آسیایی به همراه داشته است. مرتضی پورمیرزایی با لبخندی تلخ توضیح می‌دهد:
«شترها ساعت‌ها کنار آبگیرها می‌مانند و تله‌دوربین‌هایی را که نصب کرده‌ایم، عملاً به دام می‌اندازند. چون دوربین‌ها با تشخیص حرکت به‌طور خودکار فعال می‌شوند، حالا ساعت‌ها فیلم از شترهایی داریم که کنار آبگیر دراز کشیده و نشخوار می‌کنند. این یعنی هدر رفتن باتری و از دست رفتن فرصت ثبت تصاویر ارزشمند.»

از آنجا که باتری تله‌دوربین‌ها تنها ماهی یک‌بار تعویض می‌شود، این رفتار شترها نه تنها زمان و انرژی زیادی هدر می‌دهد، بلکه فرصت ثبت تصاویر حساس از یوزپلنگ آسیایی را نیز کاهش می‌دهد. با وجود این چالش‌ها، تله‌دوربین‌هایی که توسط بنیاد SPOTS تأمین مالی شده‌اند، همچنان یکی از اساسی‌ترین ابزارهای حفاظت از یوزها محسوب می‌شوند.

نقش کلیدی تله‌دوربین‌ها در کشف زیستگاه‌ها و کریدورها

پورمیرزایی با تأکید می‌گوید:
«دوربین‌ها مهم‌ترین ابزار ما هستند؛ چون ما هیچ قلاده GPS یا تجهیزات پیشرفته دیگر برای پایش یوزپلنگ‌ها نداریم. همین دوربین‌ها باعث شدند برای نخستین‌بار متوجه وجود یک کریدور طبیعی یوزپلنگ میان پارک ملی خارتوران و پناهگاه حیات‌وحش میاندشت شویم؛ منطقه‌ای که زیستگاه دیگری برای این گونه در خطر انقراض است.»

این جمله اهمیت بی‌بدیل تله‌دوربین‌ها را مشخص می‌کند؛ تجهیزاتی که نه‌تنها تصاویر را ثبت می‌کنند بلکه پشتوانه علمی برای تصمیم‌گیری‌های حفاظتی هستند.
به کمک همین ابزارها، مسیرهای جابجایی یوزپلنگ آسیایی، مناطق حساس، نقاط احتمالی زادآوری و حتی کریدورهای اکولوژیک شناسایی شده‌اند.

چشم‌هایی که بقای یوزپلنگ آسیایی را ثبت می‌کنند

تله‌دوربین‌ها تنها یک وسیله تصویربرداری نیستند؛ بلکه چشم‌های بیدار حفاظت از یوزپلنگ آسیایی هستند. هر فریم، هر لحظه و هر حرکت ثبت‌شده می‌تواند اطلاعاتی فراهم کند که در آینده:

• به احیای زیستگاه‌ها

• طراحی کریدورهای ایمن

• و اجرای برنامه‌های حفاظتی علمی

کمک کند.

حتی اگر گاهی این چشم‌ها توسط شترهای کنجکاو غافلگیر شوند، باز هم سهم بزرگی در پیشبرد دانش میدانی و تلاش‌های حفاظتی دارند.

منابع محدود برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی؛ چالشی برخاسته از تحریم‌ها

سرنوشت گاهی مسیرهایی را پیش پای انسان قرار می‌دهد که هرگز تصورش را نداشته است. مرتضی پورمیرزایی نیز به‌طور اتفاقی وارد رشته محیط‌زیست شد؛ اشتباهی ساده در فرم ثبت‌نام دانشگاه، تبدیل به نقطه شروع رسالت زندگی‌اش شد: ایستادن در کنار طبیعت و حفاظت از گونه‌هایی که صدایی برای دفاع از خود ندارند.

تنها پس از دو ترم، او دریافت که راهش همین است—حفاظت از گونه‌هایی که در آستانه انقراض قرار دارند، از جمله یوزپلنگ آسیایی.

تحریم‌ها؛ سد بزرگی در مسیر حفاظت

اما مسیر حفاظت از یوزپلنگ آسیایی هرگز آسان نبوده است. سال‌ها فعالیت علمی و میدانی در انجمن یوزپلنگ ایرانی سرانجام او را با واقعیت تلخی روبه‌رو کرد: نبود منابع مالی پایدار.

او با صدایی آمیخته به ناراحتی می‌گوید:
«هیچ امکانی برای ما وجود ندارد. تمام پلتفرم‌ها مسدود هستند و سازمان‌های خارجی به‌دلیل تحریم‌ها نمی‌توانند پولی منتقل کنند. چند سال پیش هنوز می‌توانستیم اندکی بودجه دریافت کنیم، اما امروز این کار تقریباً غیرممکن شده است.»

این مشکل تنها به حفاظت ضربه نزده، بلکه بر زندگی مردم نیز تأثیر گذاشته است. پورمیرزایی ادامه می‌دهد:
«الآن پول کمتر وجود دارد؛ نه فقط برای حفاظت، بلکه برای مردم. انجمن یوزپلنگ ایرانی زمانی ده کارمند داشت، اما اکنون تنها یک نفر پاره‌وقت مانده است. من مجبور شدم در یک شرکت کار کنم و حالا داوطلبانه برای NGO فعالیت می‌کنم.»

بارقه‌های امید؛ توله‌های جدید یوزپلنگ آسیایی

با وجود تمام سختی‌ها، دیدن توله‌های جدید یوزپلنگ آسیایی، برای پورمیرزایی و تیم کوچک باقی‌مانده، تحقق یک رؤیا بود. او با احساسی عمیق می‌گوید:
«این صحنه ما را عمیقاً تحت تأثیر قرار داد؛ مثل برآورده شدن یک رؤیای قدیمی. خوشحالیم… اما در دل‌مان حسرت هم هست، چون می‌دانیم با منابع بیشتر می‌توانستیم کارهای بسیار بیشتری انجام دهیم.»

او درعین‌حال واقع‌بین است:
«حمایتی که از SPOTS و صندوق خرید زمین دریافت کردیم، به ما اجازه داد گام‌های مهمی برداریم. اما اگر می‌خواهیم یوزپلنگ آسیایی را در ایران نجات دهیم، به سازمان‌ها و افراد بیشتری نیاز داریم. یک NGO کوچک نمی‌تواند به‌تنهایی یک گونه کامل را نجات دهد.»

درباره صندوق خرید زمین؛ پشتیبان زیستگاه‌های در خطر

صندوق خرید زمین فرصتی فراهم می‌کند تا سازمان‌ها و افراد بتوانند در گسترش، اتصال و حفاظت از زیستگاه‌های گونه‌های در معرض خطر مشارکت فعال داشته باشند.

این صندوق بیش از ۲۰ سال است که با حمایت لاتاری ملی پست‌کد و هزاران اهداکننده خصوصی به سازمان‌های حفاظت از طبیعت کمک می‌کند تا زیستگاه‌های ارزشمند را خریداری و حفظ کنند.

هدف اصلی صندوق ساده اما حیاتی است:
افزایش شانس بقای گونه‌هایی که در آستانه انقراض قرار دارند — از جمله یوزپلنگ آسیایی، آخرین دونده بیابان‌های ایران.

بیشتر بخوانید:چگونه می‌توانیم فوک کاسپین، گنج 2025 دریای خزر، را از انقراض نجات دهیم؟

سؤالات متداول درباره یوزپلنگ آسیایی در ایران