چگونه می‌توان از پلنگ ایرانی در برابر انقراض محافظت کرد؟

پلنگ ایرانی (Panthera pardus tulliana)، این نگین کمیاب کوهستان‌های خاورمیانه، یکی از باشکوه‌ترین گربه‌سانان جهان است؛ موجودی که حضورش نشانه‌ای از تعادل، پویایی و سلامت طبیعت به شمار می‌آید. با این حال، امروز این شکارچی چابک و نماد استقامت زیست‌بوم‌های کوهستانی در آستانه‌ی خاموشی و انقراض قرار گرفته است.

به‌عنوان شکارچی رأس هرم غذایی و گونه‌ای کلیدی، پلنگ ایرانی ستون اصلی پایداری اکوسیستم‌های زاگرس و البرز محسوب می‌شود. بااین‌وجود، جمعیت آن در ایران و بخش‌هایی از زاگرس شمال‌شرقی عراق تحت فشار تهدیدهایی مانند تخریب زیستگاه، شکار غیرقانونی، کاهش جمعیت طعمه‌ها و تغییرات اقلیمی به‌تدریج رو به کاهش است.

در زمانی که سرعت تغییرات محیطی بیش از هر دوره دیگری افزایش یافته، تنها شناخت دقیق و علمی می‌تواند مسیر حفاظت را روشن کند. به همین دلیل، این پژوهش با بهره‌گیری از مدل‌سازی پیشرفته زیستگاه، تحلیل داده‌های ماهواره‌ای و مطالعات میدانی می‌کوشد تصویری شفاف، واقعی و آینده‌نگر از وضعیت فعلی و آینده‌ی پلنگ ایرانی ارائه دهد؛ تصویری که می‌تواند پایه‌ای محکم برای طراحی برنامه‌های حفاظتی هوشمند، علمی و اثربخش باشد.

هدف مطالعه

ایجاد یک پایگاه علمی دقیق برای شناخت پراکنش فعلی و آینده زیستگاه پلنگ ایرانی
استفاده از مدل‌سازی آنتروپی بیشینه (Maxent) و تحلیل‌های GIS برای پیش‌بینی تغییرات احتمالی زیستگاه
بررسی اثرات تغییرات اقلیمی، توسعه انسانی و کاهش منابع غذایی بر جمعیت این گونه نادر

این پژوهش با تکیه بر داده‌های میدانی شامل دوربین‌های تله‌ای، تحلیل رفتارهای غذایی و بررسی لاشه‌های شکار شده تلاش کرده است تصویری علمی، جامع و قابل اعتماد از وضعیت بقای پلنگ ایرانی ترسیم کند.

نتایج مدل‌سازی زیستگاه پلنگ ایرانی

بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که تنها ۱۲.۴٪ از کل منطقه مورد مطالعه (۵۰,۹۷۱ کیلومتر مربع) به‌عنوان زیستگاه مناسب پلنگ ایرانی شناخته شده است.

طبقه‌بندی زیستگاه‌ها به شرح زیر است:

• زیستگاه بسیار مناسب: ۴۳۱ کیلومتر مربع (۰.۸٪)

• زیستگاه متوسط: ۱۹۳۵ کیلومتر مربع (۳.۸٪)

• زیستگاه کم‌مناسب: ۳۹۵۳ کیلومتر مربع (۷.۸٪)

این آمار نشان‌دهنده‌ی محدودیت‌های شدید در پراکنش پلنگ ایرانی و کاهش کیفیت زیستگاه‌های آن است.

تأثیر تغییرات اقلیمی بر زیستگاه پلنگ ایرانی

بر اساس دو سناریوی تغییر اقلیم (RCP2.6 و RCP8.5)، زیستگاه‌های مناسب پلنگ ایرانی تا سال ۲۰۷۰ با کاهش روبه‌رو خواهند شد:

• کاهش ۱.۳٪ زیستگاه (۶۶۶ کیلومتر مربع) در سناریوی RCP2.6

• کاهش ۱.۷٪ زیستگاه (۸۴۳ کیلومتر مربع) در سناریوی RCP8.5

مهم‌ترین تغییرات جغرافیایی:

• جابجایی زیستگاه‌ها به عرض‌های جغرافیایی بالاتر

• جابجایی مرکز ثقل زیستگاه کنونی تا زیستگاه آینده به میزان ۴۳.۴۹۲ کیلومتر

• تمرکز این جابجایی‌ها در کوه‌های زاگرس شمال شرق عراق و امتداد مرز ایران و عراق

جمع‌بندی

این یافته‌ها نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای بقای پلنگ ایرانی است و می‌تواند ساختار زیستگاه‌های آن را به‌طور قابل توجهی دگرگون کند.

مهم‌ترین عوامل مؤثر بر پراکنش پلنگ ایرانی

بررسی داده‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهد که مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار بر پراکنش پلنگ ایرانی شامل موارد زیر هستند:

• شیب زمین: ۴۷.۳٪

• تغییرات دمایی فصلی (Bio4): ۲۷.۹٪

• پوشش گیاهی و نوع زمین: ۷.۷٪

• تراکم جمعیت انسانی: ۴.۲٪

• pH خاک: ۲.۷٪

• دمای سالانه (Bio2): ۲.۷٪

• شاخص پوشش گیاهی (NDVI): ۱.۸٪

نتیجه: افزایش توسعه انسانی، کشاورزی ناپایدار و نوسانات دمایی از مهم‌ترین تهدیدات تأثیرگذار بر پراکنش پلنگ ایرانی هستند.

پراکنش پلنگ ایرانی و زیستگاه‌های اصلی

پلنگ ایرانی یکی از مهم‌ترین زیرگونه‌های پلنگ در جهان است که در بخش‌های وسیعی از آسیا مرکزی و غربی پراکنش دارد. زیستگاه‌های اصلی این گونه شامل مناطق زیر است:

• کوه‌های زاگرس و البرز در ایران

• مناطق کوهستانی کردستان عراق

• جنگل‌های قفقاز در ارمنستان، آذربایجان و گرجستان

• نواحی مرتفع ترکیه، افغانستان و ترکمنستان

بااین‌حال، مطالعات نشان می‌دهند که پراکنش این گونه در حال کاهش است و فعالیت‌های انسانی و تغییرات زیست‌محیطی نقش مهمی در این روند دارند.

تهدیدات اصلی پلنگ ایرانی

چندین عامل تهدیدکننده، جمعیت پلنگ ایرانی را در معرض خطر قرار داده‌اند:

• تخریب زیستگاه: توسعه شهری، کشاورزی و پروژه‌های عمرانی موجب کاهش مناطق امن این گونه شده‌اند.

• شکار غیرقانونی: درگیری با دامداران و تجارت پوست از مهم‌ترین دلایل شکار این گونه است.

• کاهش منابع طعمه: کاهش جمعیت بز کوهی، قوچ و میش و گراز وحشی بقای پلنگ را دشوار کرده است.

• تأثیر تغییرات اقلیمی: افزایش دما و خشکسالی، کیفیت زیستگاه‌های این گونه را کاهش داده است.

• تعارضات انسانی: ورود انسان به زیستگاه‌های طبیعی، میزان برخورد و تعارض میان پلنگ و جوامع محلی را افزایش داده است.

اگر این تهدیدات کنترل نشوند، کاهش شدید جمعیت پلنگ ایرانی در سال‌های آینده محتمل خواهد بود.

نتایج مدل‌سازی زیستگاه پلنگ ایرانی

بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که تنها ۱۲.۴٪ از کل منطقه مورد بررسی به‌عنوان زیستگاه مناسب پلنگ ایرانی شناسایی شده است:

• زیستگاه بسیار مناسب: ۴۳۱ کیلومتر مربع (۰.۸٪)

• زیستگاه متوسط: ۱۹۳۵ کیلومتر مربع (۳.۸٪)

• زیستگاه کم‌مناسب: ۳۹۵۳ کیلومتر مربع (۷.۸٪)

این نتایج نشان می‌دهد که زیستگاه‌های مناسب پلنگ ایرانی بسیار محدود بوده و نیازمند اقدامات حفاظتی فوری و هدفمند هستند.

تأثیر تغییرات اقلیمی بر زیستگاه پلنگ ایرانی

بر اساس سناریوهای تغییرات اقلیمی (RCP2.6 و RCP8.5)، زیستگاه‌های مناسب پلنگ ایرانی تا سال ۲۰۷۰ کاهش خواهند یافت:

• کاهش ۱.۳٪ زیستگاه (۶۶۶ کیلومتر مربع) در سناریوی RCP2.6
• کاهش ۱.۷٪ زیستگاه (۸۴۳ کیلومتر مربع) در سناریوی RCP8.5

نتیجه: افزایش دما و دگرگونی اکوسیستم، سبب جابجایی زیستگاه‌ها به ارتفاعات بالاتر و مناطق سردتر می‌شود؛ تغییری که می‌تواند بر دسترسی پلنگ به منابع غذایی اثر منفی بگذارد.

عوامل کلیدی تأثیرگذار بر بقای پلنگ ایرانی

بررسی داده‌های محیطی نشان می‌دهد که مهم‌ترین عوامل مؤثر بر پراکنش پلنگ ایرانی عبارتند از:

• شیب زمین: ۴۷.۳٪ — ترجیح زیستگاه‌های کوهستانی و مرتفع
• تغییرات دمایی فصلی: ۲۷.۹٪ — نوسانات شدید دما اثر منفی دارد
• پوشش گیاهی و زمین‌شناسی: ۷.۷٪ — جنگل‌های انبوه و مناطق صخره‌ای مناسب‌ترین زیستگاه‌ها
• تراکم جمعیت انسانی: ۴.۲٪ — افزایش احتمال تعارض انسان و پلنگ
• شاخص پوشش گیاهی (NDVI): ۱.۸٪ — مناطق غنی از طعمه بهترین شرایط را فراهم می‌کنند

حفاظت از این عوامل، نقش مهمی در پایداری جمعیت پلنگ ایرانی دارد.

اقدامات پیشنهادی برای حفاظت از پلنگ ایرانی

• ایجاد و گسترش مناطق حفاظت‌شده و ایجاد کریدورهای طبیعی برای جابه‌جایی ایمن
• مقابله با شکار غیرقانونی از طریق افزایش برخورد قانونی و کنترل بازارهای غیرمجاز
• مدیریت منابع طعمه و احیای جمعیت گونه‌هایی مانند بز کوهی و گراز وحشی
• آگاهی‌رسانی به جوامع محلی به‌ویژه دامداران برای کاهش تعارضات انسان و حیات‌وحش
• کنترل پیامدهای تغییرات اقلیمی از طریق احیای جنگل‌ها و جلوگیری از بیابان‌زایی

عدم اجرای این اقدامات می‌تواند خطر انقراض این گونه را به‌طور جدی افزایش دهد.

نتیجه‌گیری

• پلنگ ایرانی یکی از نمادهای مهم تنوع زیستی زاگرس و قفقاز است.
• کاهش زیستگاه طبیعی و شکار غیرقانونی از مهم‌ترین تهدیدات بقای آن محسوب می‌شوند.
• شواهد علمی و مدل‌سازی‌ها نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی ساختار زیستگاه‌های این گونه را دگرگون خواهد کرد.
• برای حفاظت از این گونه ارزشمند، اجرای برنامه‌های حفاظتی فوری، علمی و پایدار ضروری است.

پلنگ ایرانی تنها یک حیوان نیست؛ بخشی از میراث طبیعی ماست که حفظ آن نیازمند تلاش جمعی است.

مطالعه بیشتر:چگونه پانداهای غول‌پیکر در سال2024 به نماد جهانی حفاظت از گونه‌ها تبدیل شدند؟